مکانیسم توسعه پاک و فرآیند آن

 مقدمه:

پیش­بینی­های صورت گرفته نشان می­دهد که با روند فعلی انتشار گازهای گلخانه­ای، دمای زمین از 1 تا 305 درجه سانتی­گراد تا سال 2100 میلادی افزایش خواهد یافت که معادل افزایش دمای زمین در 10 هزار سال گذشته است. افزایش جمعیت زمین به تغییر کاربری زمین، نابودی جنگل­ها، افزایش فعالیت­های کشاورزی و دامداری، افزایش زایدات جامد و مایع منجر شده است که خود مشکلات زیست محیطی از جمله تغییر آب و هوا را به­دنبال داشته و خواهد داشت.

از طرفی افزایش روز افزون مصرف انرژی­های فسیلی نظیر زغال سنگ، نفت و گاز موجب افزایش انتشار غلظت دی­اکسید­کربن در اتمسفر زمین شده و باعث تغییر تعامل انرژی زمین و اتمسفر شده است.

دی­اکسید­کربن (گازهای گلخانه­ای) بخشی از انرژی ساطع شده از زمین به فضا را جذب و آن را مجدداً به سطح زمین منعکس می­کند. این امر موجب تعادل زمین و اتمسفر می­شود. چنانچه گازهای گلخانه­ای به کلی از بین بروند، دمای زمین حدود 1505 درجه سانتی­گراد سرد می­شود و این به معنی وقوع یک عصر یخبندان دیگر است. از سوی دیگر تجمع بیش از حد گازهای گلخانه­ای موجب جذب بیشتر انرژی ساطع شده از زمین به فضا شده و باعث گرم شدن زمین می­شود. گازهای گلخانه­ای شامل بخار آب، دی­اکسیدکربن، اکسید­نیترو، متان، ازن ­سطحی، کلروفلوروکربن­ها، هیدروفلوروکربن­ها و پرفلوروکربن­ها هستند. بیش از 90 درصد اثر گلخانه­ای ناشی از بخار آب و دی­اکسید­کربن است.

 

مکانیزم توسعه پاک:

در دسامبر 1997 در کیوتوی ژاپن پروتکلی برای تقویت مکانیسم­های اجرایی کنوانسیون تعییر آب و هوای سازمان ملل متحد به تصویب رسید که به پروتکل کیوتو معروف شد. مطابق این پروتکل، هر یک از 39 عضو ضمیمه یک (کشورهای توسعه یافته) مکلف به کاهش میزان انتشار به حد معینی شدند، بطوری­که میانگین انتشار گازهای گلخانه­ای کشورهای ضمیمه یک در محدوده سال­های 2008 تا 2012 به 2/5 درصد کمتر از میزان انتشار این گازها در سال 1990 میلادی برسد.

از آنجا که پدیده گرمایش زمین، یک مسأله جهانی است، پروتکل کیوتو به نحو انعطاف­پذیری تنظیم شده است که این مسأله را به­صورت جهانی حل کند و لذا کشورهای توسعه یافته متعهد می­توانند تعهد خود را برای کاهش انتشار در یک کشور ثالث هم انجام دهند، به این معنی که یک کشور متعهد می­تواند فعالیتی را در کشوری که تعهدی به کاهش انتشار ندارد انجام دهد و گواهی کاهش انتشار دریافت و آن­را به جای تعهد خود به دبیرخانه کنوانسیون تغییر آب و هوا ارائه کند، چرا که انتشار و عدم انتشار گاز گلخانه­ای در اروپا یا آسیا یا هر نقطه­ای از زمین از دیدگاه جهانی فرق چندانی ندارد.

این امر تحت مکانیسم توسعه پاک (CDM) پروتکل کیوتو صورت می­گیرد و از آنجا که عموماً جلوگیری و کاهش انتشار گازهای گلخانه­ای در کشورهای در حال توسعه با هزینه پایین­تری در مقایسه با کشورهای توسعه یافته قابل انجام است، بسیاری از کشورهای توسعه یافته علاقه­مند به اجرای این پروژه­ها در کشورهای در حال توسعه هستند. همچنین از قبال فروش گواهی کاهش انتشار و نیز کاهش هزینه­های سوخت و مواد مصرفی درآمدهایی عاید کشور در حال توسعه می­شود.

به این ترتیب کشور سرمایه­گذار با میزان سرمایه­گذاری کمتری به تعهد خود عمل کرده و کشور سرمایه­پذیر علاوه بر تحصیل فناوری­های نو و دوستدار محیط زیست، درآمدی را نیز کسب کرده است.

پروژه­های مکانیسم توسعه پاک از آغاز تا صدور گواهی کاهش انتشار (CER)، دارای یک فرآیند گام به گام می­باشد که فرآیند مذکور در شکل زیر نشان داده شده است.

به­طور کلی این فرآیند دارای دو مرحله اساسی می­باشد: نخست مرحله تدوین و توسعه سند پروژه و در ادامه، مرحله اجرای پروژه، گام بعدی این فرآیند می­باشد.

الف- مرحله تدوین و توسعه سند پروژه

1- تنظیم سند ایده اولیه پروژه و موافقتنامه همکاری بین شرکاء:

لازمه انجام این مهم مطالعه امکان­سنجی اولیه و برآورد هزینه­های کاهش هر تن دی­اکسیدکربن ناشی از اجرای پروژه می­باشد. تا براساس آن شرکت­ها بتوانند نحوه همکاری خود را درخصوص پروژه تعیین نمایند. بسته به قیمت گواهی کاهش انتشار، نحوة همکاری می­تواند به یکی از اشکال زیر باشد:

- قیمت گواهی کاهش انتشار ناشی از پروژه در حدود کمتر از یک چهارم قیمت پایه سرمایه­گذاری در بازار باشد (3 یورو). در این صورت شرکت خارجی علاوه بر تأمین کل سرمایه پروژه و نیز هزینه­های توسعه سند پروژه و ثبت آن در سازمان ملل ممکن است کسری از گواهی ناشی از پروژه را در اختیار صاحب پروژه قرار دهد.

- قیمت گواهی کاهش انتشار ناشی از پروژه در حدود نصف قیمت پایه سرمایه­گذاری در بازار باشد (5 یورو). در این صورت شرکت خارجی کل سرمایه موردنیاز پروژه و نیز هزینه­های توسعه سند پروژه و ثبت آن در سازمان ملل را تأمین می­نماید ولی کسری از گواهی ناشی از پروژه را در اختیار صاحب پروژه قرار نخواهد داد.

- قیمت گواهی کاهش انتشار ناشی از پروژه در حدود 75% قیمت پایه سرمایه­گذاری در بازار باشد (5/7 یورو) در این صورت شرکت خارجی تمایلی به سرمایه گذاری در پروژه نخواهد داشت. در صورت تأمین سرمایه مورد نیاز پروژه توسط شرکت­های داخلی، شرکت خارجی ضمن تقبل هزینه­های توسعه و ثبت پروژه در سازمان ملل، گواهی ناشی از پروژه را به قیمتی در حدود 70-80% قیمت بازار خریداری خواهد نمود.

- قیمت گواهی کاهش انتشار ناشی از پروژه برابر یا بیش از قیمت پایه سرمایه­گذاری در بازار باشد (10 یورو) در این صورت شرکت خارجی علاقه­ای به سرمایه­گذاری نخواهد داشت. در این حالت صاحب پروژه می­تواند سرمایه مورد نیاز پروژه را تأمین نموده و با فروش گواهی کاهش انتشار حاصله، سرعت بازگشت سرمایه را افزایش دهد.

2- تدوین سند پروژه:

لازمه انجام این مهم تعیین نوع تکنولوژی، مطالعه امکان­سنجی تفضیلی، تدوین و تعیین سناریوی انتشار پایه، میزان کاهش انتشار گازهای گلخانه­ای ناشی از پروژه (نقش افزوده)، تدوین و تعیین متدولوژی و برنامه پایش پروژه در حین اجراء در تجهیزات مورد نیاز برای پایش پروژه می­باشد. کلیدی­ترین مراحل تدوین سند پروژه عبارتند از:

- انتخاب متدولوژی پایه انتشار و بررسی سازگاری پروژه با شرایط مذکور در متدولوژی. در صورت عدم سازگاری پروژه با شرایط مذکور در متدولوژی، توسعه­دهنده پروژه بایستی یا متدولوژی را تصحیح نموده یا اینکه متدولوژی جدیدی توسعه دهد. در آن صورت متدولوژی مذکور باید توسط گروه روش­های هیئت اجرایی تصویب گردد.

لازم به ذکر است که هیأت اجرایی زیر نظر راهنمایی و تحت اختیار اجلاس اعضای پروتکل بر پروژه­های CDM نظارت می­کند، و کاملاً در قبال اجلاس اعضای پروتکل مسئول می­باشد. هیأت اجرایی شامل 10 عضو از اعضای پروتکل کیوتو می­باشد. این اعضا توسط هیأت مؤسسان کاندید و توسط اجلاس اعضای پروتکل انتخاب می­شوند. مهمترین وظیفه این هیأت ثبت متدولوژی­های جدید پس از بررسی و تأیید آنها توسط نهادهای صلاحیتدار عملیاتی می­باشد. یکی دیگر از وظایف این هیأت مسئولیت در قبال نحوه عملکرد مرجع صلاحیتدار عملیاتی می­باشد. از دیگر وظایف هیأت اجرایی ایجاد یک تعامل بین سرمایه­گذارانی که در جستجوی فرصت­ها می­باشند و فعالیت­های CDM پیشنهاد شده­ای که نیاز به سرمایه­گذاری دارند می­باشند. صدور مجوز کاهش انتشار بر حسب نوع توافقات مذکور در موافقت نامه همکاری شرکای پروژه، از دیگر وظایف این هیأت می­باشد.

- بررسی و محاسبه میزان انتشار ناشی از پروژه و محاسبه نقش فعالیت­های پروژه در کاهش انتشار

- بررسی نقش افزوده پروژه

- بررسی نیازمندی­های متدولوژی پایش پروژه

- بررسی رعایت معیارهای توسعه پایدار

3- تصویب سند پروژه توسط مرجع صلاحیتدار ملی پروژه­های مکانیسم توسعه پاک:

این مرحله شامل تدوین گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی (در صورت نیاز) و گزارش سازگاری پروژه با معیارهای توسعه پایدار می­باشد تا نشان دهد که پروژه تا چه مقدار سازگار با سیاست­ها، استانداردها و دستورالعمل­های زیست ­محیطی کشور و همسو با برنامه­های توسعه پایدار است.

سپس ارسال سند پروژه به همراه گزارش ارزیابی اثرات به مرجع صلاحیتدار ملی جهت تصویب است.

4- ارسال به نهادهای صلاحیتدار عملیاتی برای بررسی و تأیید:

نهادهای صلاحیتدار عملیاتی توسط هیأت اجرایی به رسمیت شناخته می­شود و همان­طورکه بیان شد هیأت اجرایی همواره کنترل آنی بر روی نحوه عملکرد نهادهای عملیاتی دارد. تعلیق یا توقف نهاد صلاحیتدار عملیاتی به دلیل نقصان در انجام وظایفش توسط هیأت اجرایی انجام می­شود. مهمترین وظیفه نهادهای صلاحیتدار عملیاتی بررسی و تأیید فعالیت­های پروژه­ای CDM پیشنهاد شده و سازگاری آن با فرآیند مکانیسم توسعه پاک، همچنین تأیید تطابق متدولوژی انتخاب شده با فعالیت­های پروژه می­باشد، و این عمل قبل از ثبت متدولوژی جدید توسط هیأت اجرایی انجام می­شود. وظیفه مهم دیگر این نهاد تعیین میزان کاهش انتشار ناشی از اجرای پروژه می­باشد. نهاد پس از بررسی گزارش پایش و تصویب صحت آن، میزان کاهش انتشار ناشی از پروژه را تأیید و به هیئت اجرایی جهت صدور مجوز کاهش انتشار ارسال می­کند.

5- ارسال به هیئت اجرایی پروژه­های مکانیسم توسعه پاک جهت ثبت:

ثبت پذیرش رسمی یک پروژه تأیید شده بعنوان یک فعالیت پروژه­ای CDM، توسط هیئت اجرایی می­باشد. به منظور ثبت، سند پروژه به همراه تأییدیه نهاد صلاحیتدار عملیاتی، مرجع صلاحیتدار ملی و نیز واریز هزینه ثبت به هیئت اجرایی ارسال می­شود.

ب- مرحله اجرای پروژه

6- اجراء و پایش پروژه:

با دریافت نامه ثبت پروژه مراحل اجرایی پروژه براساس وظایف محوله در موافقت­نامه همکاری آغاز می­گردد. در این مرحله بایستی اندازه­گیری­های لازم جهت تهیه گزارشات پایش کاهش انتشار براساس برنامه پایش مذکور در سند پروژه توسط مجریان پروژه صورت گیرد.

7- تأیید و گواهی کاهش انتشار:

تأیید تعهد کتبی توسط نهادهای صلاحیتدار عملیاتی است که بر طبق آن یک فعالیت پروژه­ای در مدت زمان مشخص به کاهش­هایی در انتشار گازهای گلخانه­ای، همان­گونه که تأیید شده است، دست یابد.

در این مرحله گزارش پایش پروژه توسط یکی از نهادهای صلاحیتدار عملیاتی (DOE) مورد بررسی قرار می­گیرد تا میزان کاهش انتشار ناشی از اجرای پروژه مشخص گردد. مؤسسه مانیتور کننده نمی­تواند همان مؤسسه تصویب­کننده مرحله قبلی باشد مگر اینکه پروژه جزء پروژه­های کوچک مقیاس باشد. (پروژه کوچک مقیاس پروژه­ای است که کاهش انتشار سالیانه آن کمتر از 15 هزار تن معادل دی­اکسید­کربن باشد). پس از بررسی گزارش پایش و تصویب صحت آن، میزان کاهش انتشار ناشی از پروژه توسط نهاد عملیاتی تأیید و به هیئت اجرایی جهت صدور مجوز کاهش انتشار ارسال می­گردد.

8- صدور مجوز کاهش انتشار:

در این مرحله مجوز کاهش انتشار از طریق هیأت اجرایی (EB) برحسب نوع توافقات مذکور در موافقت­نامه همکاری به نام شرکت­های درگیر در پروژه صادر می­گردد.

لازم بذکر است که در این مرحله قبل از صدور گواهی بایستی موافقت­نامه همکاری بین شرکاء یا اظهار نامه­ای که وضعیت مالکیت گواهی ناشی از پروژه را مشخص کند به هئیت اجرایی ارسال گردد.